Aleksandra Piłsudska

Suwałki we Wspomnieniach Aleksandry jawią się faktycznie jako garnizon wojskowy z urzędującym gubernatorem rosyjskim. Zmagało się ono również z problemem dziurawych ulic, na naprawę których wiecznie nie było środków. Jednak nawet w tak przeciętnie opisanym gubernialnym mieście młoda Ola znalazła dla siebie przedmiot zachwytu w postaci krzyża, umieszczonego na cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny.

Składało się ono [Suwałki] z jednej głównej ulicy, pełnej dołów. Była to zmora burmistrza, bo obiecane pieniądze na naprawę nigdy nie dochodziły. Ulica ta ocieniona była starymi drzewami, za którymi leżały bielone jednopiętrowe domy. W Suwałkach rezydował gubernator rosyjski; na końcu tej głównej ulicy stały koszary kawalerii z domami dla oficerów i urzędników. W środku ulicy, przy parku, wznosiła się cerkiew z kryształowym, bardzo wysokim krzyżem. Był to przedmiot moich dziecinnych zachwytów, zwłaszcza, gdy błyszczał w słońcu (…). 

A. Piłsudska, Wspomnienia…, s. 40.

W przeciwieństwie do Suwałk Suwalszczyzna we wspomnieniach Aleksandry jest opisana jako bajkowa kraina, przyciągająca okolicznych mieszkańców, poszukujących odludnego i spokojnego miejsca do wypoczynku. Jest to również kraina, będąca siedliskiem ptasim oraz pełna jezior. Nad największym z nich, Wigrami, niedziele ze swoimi rówieśnikami spędzać miała Ola.

A. Piłsudska, Wspomnienia…,s. 42 – 43.

Aleksandra należała raczej do osób skrytych, nie obnoszących się ze sowim stylem życia. Nie pozostała jednak niezauważona przez innych mieszkańców Suwałk przełomu XIX i XX w. Niewielki, choć obrazowy, opis Aleksandry, jako uczennicy gimnazjum umieścił w sowich Wspomnieniach inny Suwalczanin Adam Koc.

(…) Panna Ola była podrastającą dziewczyną i uczęszczała do żeńskiego gimnazjum. Pamiętam ją, ubraną w brązowy mundurek z czarnym fartuszkiem (obowiązujący wówczas strój gimnazjalny), przechodzącą koło bawiących się dzieci z taką powagą, że nie odważyliśmy się zbliżyć, a co dopiero zacząć rozmowę. Twarzyczkę miała o pięknych, regularnych rysach, na której widniało zamyślenie. Zdawała się być zjawiskiem z innego świata – tajemnicza i onieśmielająca. Gdyśmy spostrzegli, że była niedaleko, rozgwar uciszał się, jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki (…).

(ZNiO, A. Koc, Wspomnienia, sygn. Akc. 53/98/2, t. 1 k. 8).

Sam dom rodzinny Oli, podobnie jak ona sama, również znalazł miejsce we Wspomnieniach Adama Koca. Rodzina wspomnianego piłsudczyka miała bowiem wynajmować od Karoliny Zahorskiej, babki Aleksandry, jedno z mieszkań.

(…) Dom Państwa Zahorskich stał frontem do ulicy Krzywej. Był to dom parterowy, drewniany. Z ganku wchodziło się do sieni, która dzieliła dom na dwa mieszkania: po prawej – państwa Zahorskich, a po stronie lewej – nasze. Za domem znajdowało się duże podwórze i zabudowania gospodarskie połączone ze sobą w długą drewnianą budowlę. (…) Za tymi zabudowaniami dalej w głąb był ogród warzywny (…).

ZNiO, A. Koc, Wspomnienia, sygn. Akc. 53/98/2, t.1 k.8.

Rodzice Oli zamarli stosunkowo wcześnie, prawdopodobnie dlatego nie wytworzyła się między nią a nimi równie głęboka więzi, co z innymi członkami rodziny. Jej wspomnienia o nich są również bardzo zdawkowe.

(…) Rodzice pozostali w mojej pamięci jako zamglone, odległe postacie, gdyż oboje zmarli w niedługim po sobie czasie, gdy miałam lat 10. Ojciec była marzycielem, człowiekiem niepraktycznym o usposobieniu artystycznym. Szczególnie kochał muzykę. Najlepiej pamiętam jego długie palce… dotykające strun skrzypiec (…).

(…) Gdy myślę o matce, widzę ją w szaropopielatej sukni przed lustrem., w sypialnym pokoju, jak przymierza nowy kapelusz z kwiatami. Oniemiała z zachwytu stoję za nią. Matka była bardzo piękna, ale jej zdrowie i siły podkopały bardzo częste porody. Gdy umarła, mając lat około czterdziestu, zdążyła urodzić dwanaścioro dzieci; pięcioro tylko z nich żyło; (…). Dla matki babka była bardzo dobra i wyrozumiała, gdyż matka stale chorowała i często musiała wyjeżdżać do Królewca na leczenie (…).

A. Piłsudska, Wspomnienia, oprac. A. Adamczyk, Warszawa 2004 s. 40 – 41.

W przeciwieństwie do rodziców babka Aleksandry Karolina Zahorska należała do osób najbardziej jej bliskich. We Wspomnieniach Aleksandry dostrzec można jej apodyktyczną osobowość i niezłomny charakter kobiety, której wspomniane cechy miały faktycznie dać się poznać w czasie powstania styczniowego. Wiele wskazuje na to, że Karolina Zahorska stanowiła dla młodej Oli rzeczywiście wzór do naśladowania w dalszej drodze życiowej.

(…) Mieszkaliśmy wszyscy razem w domu mojej babki Karoliny z Truskolaskich Zahorskiej, która odznaczała się wielką siłą charakteru i żelazną wolą. W gruncie rzeczy była to despotka i nikt nigdy jej autorytetu nie kwestionował. Nikt z rodziny ani myślał aby się jej kiedykolwiek sprzeciwić; także ojciec wysłuchiwał jej w milczeniu, nawet wtedy, kiedy był przeciwnego zdania (…).

Babka była kobietą o dużej sile charakteru (…) Po śmierci dziadka sama gospodarowała niewielkim mająteczkiem, nawet bez pomocy rządcy, żelazną ręką trzymając służbę i fornali (…) Głównym motorem jej życia był patriotyzm. Cały zapał swej gorącej i mocnej natury oddała sprawie wolności kraju, a siła jej charakteru była tak wielka, że w robocie spiskowej w czasie powstania 1863 roku grała w okolicy główną rolę, przewodząc na tajnych zebraniach u siebie we dworze. Przechowywała i przewoziła broń. Na niebezpieczeństwo patrzyła z pogardą (…).  

A. Piłsudska, Wspomnienia…,s. 41, 46, 47.

Podobnie bliską emocjonalnie osobą jak babka Karolina była dla Oli siostra jej matki Wiktoria Maria. Niezamężna i bezdzietna kobieta miała przelać bowiem na Olę i jej rodzeństwo swoje niespełnione macierzyńskie uczucia. Aczkolwiek ciotka miała być zupełnym przeciwieństwem babki pod względem charakteru. Widziała ona swoją siostrzenicę raczej w roli tradycyjnej roli matki niż wojowniczki o niepodległość. Po śmierci babki Karoliny w 1901 roku Wiktoria Maria pozostała faktycznie jedyną osobą z suwalskiej rodziny, z którą Aleksandra utrzymywała regularny kontakt.

(…) Druga moja wychowawczyni, ciotka Maria, od dawna podporządkowała się całkowicie woli babki. Była to osoba o dużym wdzięku; miała słodki głos, dobre oczy, była uprzejma, praktyczna, stale zajęta domowymi sprawami. Włosy zaplatała w dwa długie warkocze, które nosiła upięte dokoła głowy. Taki rodzaj uczesania wybrała dla niej babka, kiedy ciotka Maria miała 16 lat; nie zmieniała go do śmierci (…).

(…) Ciotka Maria była stworzona do macierzyństwa. Niestety, ominęło ją ono, gdyż jej narzeczony umarł przed ślubem, a ciotka pozostawała mu wierna, także po jego śmierci. Swoje uczucia macierzyńskie przelała na nas, dzieci swojej siostry, i z podziwu godną troskliwością pielęgnowała nas w chorobie, reperowała nasze ubranka, uczyła nas pacierza i łagodziła, jak mogła, ostrość kar gdy coś zbroiliśmy. Wyobrażam sobie, jaki to musiał być dla niej konflikt, kiedy przy całej swej na wskroś uczciwej i lojalnej naturze łamała wolę babki, skradając się z pełnym talerzem do dziecinnego pokoju, kiedy któreś z nas, za jakieś przewinienie, miało iść spać bez kolacji (…).

(…) Do ciotki Marii byłam przywiązana więcej niż do rodziców, może dlatego, że pielęgnowała mnie w czasie ciężkiej choroby, gdy miałam trzy lata, i właśnie ona uratowała mi życie. Lekarze nie robili już żadnej nadziei; nie sądzili, abym mogła przeżyć jeszcze jedną noc. Ale ciotka Maria nie zrezygnowała. Owinęła mnie całą w kompres z lodowato zimną wodą (miałam wtedy temperaturę przeszło 41 stopni) i ten radykalny środek pomógł od razu. Temperatura spadła, zapadłam w głęboki sen (…). 

A. Piłsudska, Wspomnienia…, s. 42.

Po wyjeździe Aleksandry do Warszawa w 1901 r. jej związki z Suwałkami i zamieszkałą tam rodziną stawały się faktycznie coraz luźniejsze. Miało to związek z jej coraz aktywniejszym zaangażowaniem w działalność PPS, w której stawała się znaczącą postacią, szczególnie po związaniu się z Józefem Piłsudskim. Mimo podejmowania się coraz to nowych zadań konspiracyjnych miała ona regularnie podtrzymać kontakty z pozostałą w Suwałkach ciotką Marią Wiktorią. Opis jednego z takich spotkań został zamieszczony przez Aleksandrę choćby we Wspomnieniach po jej udziale w akcji pod Bezdanami w 1908 r.

Po dwóch miesiącach wróciła do Bezdan po resztę pieniędzy, zajechawszy po drodze do Suwałk, aby odwiedzić ciotkę Marię, która była chora. Miasteczko nic się nie zmieniło od czasu mojego wyjazdu. Zobaczyłam te same doły i te same kałuże na głównej ulicy, krzyż kryształowi błyszczał w bladym listopadowym słońcu. Ciotka Maria wyglądała o wiele starzej. Jej uczucia do mnie nie uległy zmianie. Troszczyła się, czy mam ciepłą bieliznę i karmiła mnie tak, jakbym od roku nic nie jadła. Oczywiście musiała opowiedzieć wszystko o sobie.

A. Piłsudska, Wspomnienia…, s. 138.

W czasie i po I wojnie światowej Aleksandra Szczerbińska stawała się osobą faktycznie coraz bardziej znaną opinii publicznej głownie za sprawą rozwijającego się związku z Józefem Piłsudskim. Sama Aleksandra, chcąc wykorzystać swoją rosnąca popularność, udzielała się w w szczególności w stowarzyszeniach dobroczynnych w Warszawie, kobiecych związkach kombatanckich czy innych organizacjach związanych z obozem piłsudczykowskim. Po śmierci ciotki Marii Wiktorii Zahorskiej w 1918 r. jej związki z miastem uległy osłabieniu, jednak nie odmawiała ona wsparcia Suwalczanom. Za jej zgodą władze Suwałk nadały bowiem jej imię, otworzonej w 1934 r., Szkole Powszechnej w Suwałkach. Po koniec lat 30 XX w. doszło również do pierwszego odsłonięcia pamiątkowej tablicy przed domem, w którym mieszkała w Suwałkach.

Niemal cały okres II wojny światowej Aleksandra Piłsudska wraz z córkami spędziła rzeczywiście na emigracji w Wielkiej Brytanii. Cieszyła się również estymą porównywalną do tej z czasów 20-lecia międzywojennego, jako żona i wdowa po marszałku Józefie Piłsudskim oraz zasłużona działaczka niepodległościowa. Sytuacja zmieniła się po 1945 r., kiedy to nowe władze komunistyczne przestały nawiązywać do tradycji piłsudczykowskich. Jednak po wyborach parlamentarnych w 1989 r. władze lokalne w Suwałkach ponowiły kultywowanie pamięci o wielkiej Suwalczance i podkreślanie jej związków z miastem. Do pierwszego wydarzenia doszło już w marcu 1990 r., kiedy to przywrócono imię Aleksandry Piłsudskiej Szkole Podstawowej nr 2 w Suwałkach i odsłonięto tablicę pamiątkową na budynku szkoły. Następnie, po ponad 50 lata, w listopadzie 1990 r. zorganizowano uroczystość ponownego odsłonięcia tablicy pamiątkowej przed domem przy obecnej ul. Gałaja 47, jako faktycznym miejscem urodzenia Aleksandry.